عقاب....
پرویز ناتـل خانلری در اسفند ماه سال ۱۲۹۲ در تهران متولد شد. تحصیلات متوسطه خود را در دارالفنون و تحصیلات عالی را در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران انجام داد. سپس ضمن تدریس در دبیرستانها دورۀ دكتري زبان و ادبيات فارسي را گذراند. در سال ۱۳۲۲ جزو اولین گروه دریافت‌کنندگان دكتري زبان و ادبيات فارسي از دانشگاه تهران بود. پايان نامه دكتری او بعدا با عنوان «تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی» به چاپ رسید. پس از پایان خدمت وظیفه، با درجه دانشیاری در دانشگاه تهران آغاز به تدریس کرد.
دكتر خانلري از دوران تحصيل دبيرستان ، همكاري خود را با مطبوعات آغاز
كرد و در سال چهارم متوسطه بود كه اشعار و نوشته‌هايش در مجله مهر انتشار
می‌یافت. وي در سال دوم دانشكده ، با گروه ربعه متشکل از صادق هدایت ،
مجتبی مینوی ، بزرگ علوی و مسعود فرزاد آشنا گرديد. خود او در اين زمينه مي
گويد: « آشنایی با این گروه خیلی براي من مفيد واقع شد ، چون هركدام از
آنها در ادبيات یكی از ممالك دست داشتند و من كه تشنه آشنايي با ادبيات
دنيا بودم ، دوستيِ آنها را مغتنم شمردم.
دکتر خانلری در سال ۱۳۲۰ با خانم زهرا کیا ازدواج کرد که حاصل آن یک دختر و یک پسر بودند که پسرش آرمان در جوانی درگذشت.
دکتر
خانلری در سال ۱۳۲۷ به پاریس رفت و دو سال در آنجا اقامت گزید و به مطالعه
و تحقیق پرداخت. سخنرانی وی در مدرسه زبان های شرقی پاریس مربوط به حافظ
مدت‌ها موضوع بحث روزنامه‌ها و مجلات ادبی بود. پس از پايان خدمت وظيفه در
دانشگاه تهران به تدريس پراخت و تا سال ۱۳۵۷ متصدی کرسی تاریخ زبان فارسی
در این دانشگاه بود.
گوشه ایی از کتابخانه بنیاد فرهنگ ایران
دکتر پرویز ناتل
خانلریدکتر خانلری در سال ۱۳۳۴ معاون وزارت کشور شد. از شهریور ۱۳۴۱ تا
بهمن ۱۳۴۲ مقام وزارت فرهنگ را داشت. در پی آن چند دوره سناتور بود. اما
شاید مهمترین خدمت او مشارکت در تأسيس بنیاد فرهنگ ایران در سال ۱۳۴۴ بود
كه با همكاري عده اي از پژوهشگران آغاز به كار و در مدت فعاليتش بيش از
سیصد عنوان كتاب را منتشر كرد که غالب آنها متون و تحقیقات مهمی در
جنبه‌های مختلف ادبی و تاریخی و علمی بود. ریاست این بنیاد از ابتدای تأسیس
تا سال ۱۳۵۷ به عهده خانلری بود. دکتر خانلری همچنین ریاست فرهنگستان ادب و
هنر را به عهده داشت. مدتی نیز مدير کلی سازمان پيکار با بيسوادي را بر
عهده داشت.
از دیگر کارهای ارزشمند خانلری انتشار مجله سخن از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۵۷ بود که جمعاً ۲۷ دوره منتشر شد. شماره اول مجله به صاحب امتیازی دکتر ذبیح‌الله صفا منتشر شد، اما با رسیدن خانلری به سی سالگی صاحب امتیازی مجله به او منتقل شد. مجله سخن بخصوص در دوره‌های اول خود دریچه‌ای به روی ادبیات جهان بود و محلی برای انتشار آثار نویسندگان تازه‌نفس و شاعران نوگرا بود، و نقش بسزایی در جهت‌گیری ادبیات فارسی در دوره معاصر داشت.
خانلری خود با آن که در جوانی در شاعری گرایش‌هایی مشابه نیما یوشیج داشت، ولی با مطالعه بیشتر به این نتیجه رسید که عروض فارسی ظرفیت‌های گسترده‌ای دارد و آنچه نیازمند تغییر و تحول است ، زبان شعر است که باید امروزی شود. مجموعه اشعار او با نام ماه در مرداب در سال ۱۳۴۳ انتشار یافت و بارها تجدید چاپ شد. شعر عقاب او که به صادق هدایت تقدیم شده، از زیباترین و پرمحتواترین نمونههای شعر معاصر ایران است که این گونه آغاز می‌شود:
گشت غمناک دل و جان عقاب چو ازو دور شد ایام شباب
دید کش دور به انجام رسید آفتابش به لب بام رسید
باید از هستی دل برگیرد ره سوی عالم دیگر گیرد...
خانلری را به‌عنوان بنیانگذار دستور زبان نوین می‌شناسند. اصطلاحات
دقیق و مناسب برای مقولات دستوری و تفكیك فارسی معاصر با فارسی دری باعث شد
كه دستورزبانی كه او برای دوره‌های مختلف دبیرستان تدوین كرده بود مورد
استقبال قرار بگیرد و بعداً در دانشگاه‌ها تدریس شود. پیروان خانلری در
دستورنویسی آرای او را تكامل بخشیدند و دستورنویسی را به پایه‌های بالاتری
رساندند. دستور زبان خانلری بر پایه زبان‌شناسی و با توجه به روح زبان
فارسی تدوین شد. و می‌توان گفت اولین دستور زبان فارسی بر بنیاد زبان‌شناسی
در ایران است. خانلری بررسی زبان را از بزرگ‌ترین واحد زبان یعنی جمله،
آغاز كرده است. دیگر اینكه در این دستور، بسیاری از اصطلاحات درست و بجای
زبان‌شناسی - كه اكنون در زبان‌شناسی و دستور زبان رایج است - مانند نهاد،
گزاره، عملكرد، پایه، پیرو، وابسته و نظایر آن از برساخته‌های اوست.
اثر مهم و ماندگار دیگر خانلری در این زمینه، تاریخ زبان فارسی است كه
تاكنون تنها كتاب مرجع در این زمینه به حساب می‌آید. بنای كتاب دستور زبان
فارسی بر ۵ جلد ریخته شده بود كه زبان ایرانیان را از زمان كهن تا دوره
معاصر دربرمی‌گرفت. جلد اول شامل اصطلاحاتی بود درباره زبان ایرانی باستان و
فارسی میانه تا استیلای عرب. جلد دوم مشتمل بر زبان‌ها و گویش‌هایی بود كه
بعد از اسلام در قلمرو ایران‌زمین شكل گرفته و تكامل پیدا كرده است. این
دوره به قرن هفتم هجری ختم می‌شود. جلد سوم ویژ‌گی‌های نحوی و لغوی و
آواشناسی دوره دوم زبان فارسی دری یعنی بعد از استیلای مغول را شامل
می‌شود. این دوره به قرن سیزدهم خاتمه می‌یابد و از دوره‌های تأثیرگذار در
زبان فارسی معاصر است. جلد چهارم درباره زبان فارسی معاصر و تحول و دگرگونی
آن است و جلد پنجم درباره زبان فارسی در كشورهای همسایه مانند تاجیكستان،
افغانستان و شبه‌قاره است. خانلری در دوره حیات خود موفق شد تنها جلد اول و
دوم آنرا در چندین مجلد به تألیف درآورد كه آثار پرارزش و ماندگار این
حوزه است. همچنین او طرح جامعی بر همین اساس ابزار زبان فارسی برای تألیف
فرهنگ لغت پایه‌گذاری كرده بود كه تنها موفق شد بخشی از دوره اول را آماده
كند و به چاپ برساند.
پس از انقلاب اسلامی کار پژوهشی دکتر خانلری برای
ادبیات و زبان فارسی به پایان رسید و دکتر پرویز ناتل خانلری دستگیر شد و
به زندان افتاد و خانه مسکونی اش مصادره شد. بنیاد فرهنگ ایران و پژوهشکده
فرهنگ ایران را انقلابیون منحل کردند. در درازای این سال ها پرونده دکتر
خانلری را به دادگاه رسمی برای تعیین جرم وی نفرستادند. فشار روحی و جسمی
در زندان دکتر خانلری را در هم شکست و وی به دلیل شکستگی استخوان در زندان
وضع جسمی اش وخیم شد حکومت دکتر خانلری را نزدیک به درگذشتش آزاد کرد. دکتر
خانلری در شهریور ۱۳۶۹ پس از یک دوره بیماری طولانی در زندان در ۷۷ سالگی
در تهران درگذشت
دکتر خانلری در نامه‌ای به پسرش در جواب به پرسش او که چرا ایران را ترک نمی‌کند نوشت "...من از آن دسته گیاهان هستم که به‌سادگی ریشه‌هایم را نمی توان بر کنم و در جای دیگر دوباره بکارم. پدر من و پدر بزرگ من نیز در راه ادبیات ایران عمرشان را سرمایه‌گذاری کردند ما مسئولیت این را بر شانه‌هایمان داریم که میراث فرهنگی ایران را به نسل‌های آینده منتقل کنیم ..."
آثار :
روان‌شناسی و تطبیق آن با اصول پرورش ۱۳۱۶
تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی (تألیف) ۱۳۲۷
مخارج‌الحروف، ابن سینا (ترجمه) ۱۳۳۳
تریستان و ایزوت (ترجمه) ۱۳۳۴
وزن شعر فارسی (تألیف) ۱۳۳۷
غزل‌های حافظ ۱۳۳۷
سمک عیار (تصحیح) ۱۳۳۸
چند نکته در تصحیح دیوان حافظ ۱۳۳۸
شاهکارهای هنر ایران، آرتور اپهام پوپ (ترجمه) ۱۳۳۸
زبان‌شناسی و زبان فارسی (تألیف) ۱۳۴۳
زبان‌شناسی و زبان فارسی (مجموعه مقالات) ۱۳۴۳
ماه در مرداب (مجموعه شعر) ۱۳۴۳
شعر و هنر (مجموعه شعر) ۱۳۴۵
تاریخ زبان فارسی (تألیف) ۱۳۴۸
دستور زبان فارسی (تألیف) ۱۳۵۱
فرهنگ تاریخی زبان فارسی (تألیف مقدمه) ۱۳۵۷
دیوان حافظ (تصحیح) ۱۳۵۹
داستان‌های بیدپای (تصحیح) با همکاری محمد روشن ۱۳۶۱
هفتاد سخن (مجموعه مقالات) ۱۳۶۸
از :مردان پارس
